SKANDALOZNA ODLUKA AUSTROUGARSKIH VLASTI O RUŠENJU NAJSTARIJE DŽAMIJE U GRADAČCU 1880/1890

Prva džamija u Gradačcu podignuta je u okviru kompleksa Gradine 1711. godine

(Prestala sa radom 1878. godine, protivno volji džematlija)

Uvod

          Incijativa JU ZAVODA ZA ZAŠTITU I KORIŠTENJE KULTURNO-HISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASLEĐA TUZLANSKOG KANTONA TUZLA I ISLAMSKE ZAJEDNICE GRADAČAC, da se u cilju zaštite i očuvanja kulturno-historijske baštine Bošnjaka obnovi porušena prva gradačačka džamija koja je podignuta u kompleksu Tvrđave u Gradačcu prije 300 godina, a prestala sa radom 1878. godine, naišla je na jedinstvenu podršku na skupu koji je održan u Gradačcu 07.05. 2011. godine. Pored predstavnika Zvoda, skupu je prisustvovao i uvaženi Tuzlanksi muftija Kavazović ef. Husein.

Već od 1701. godine u Tvrđavi je vojna posada sa 20 konjanika, koju predvodi Bajram-aga, postavljen na tu dužnost od strane osmanskih vlasti. On ima zadatak da nadzire i obezbjeđuje granicu na sjeveru izvršavajući odredbe Karlovačkog mira. Gradaščevići nisu u to vrijeme bili došli u Gradačac, jer se prvi kapetan Ahmed Ćoso- spominje od 1710. U deset narednih godina Gradačac postaje kapetanija. Da je Gradačac skoro punih 200 godina nakon osmanskog osvajanja bio slabo naseljeno područje, da se u njemu nije razvijala značajnija aktivnost, svjedoči i podatak da je prva džamija u Gradačacu podignuta oko 1711. godine, upravo u krugu gradačačke tvrđave.

Za najstariju, a porušenu džamiju protivno volji vjernika u Gradačcu, nema sačuvanih epigrafskih natpisa, pošto nisu sačuvani materijalni tragovi te džamije, koja se zvala Sultan Mehmed hanova džamija, a u narodu „tvrđavska“. Kako ćemo vidjeti ona je prestala sa radom 1878. godine, a potpuno je porušena kasnije, između 1880. i 1890. godine Da li je prva gradačačka džamija, koja je nosila naziv „tvrđavska“ PODIGNUTA i nešto prije 1711. godine, ili iza te godine ostaje da se utvrdi. Da li je ovu džamiju podizao spomenuti Bajram-aga ili prvi kapetan Ahmed Ćoso-kapetan iz loze Gradaščevića, nema pouzdanih historijskih izvora.

Međutim, neosporno je da je ta džamija bila prva u Gradačcu i da je prestala da radi 1878. godine, nakon što je izvršena okupacija Bosne, odnosno pošto su u jesen te godine u tvrđavu bili smješteni austro-ugarski vojnici. Poslije uspostavljanja kapetanije, Gradačac se ubrzano razvija, povećava se broj stanovnika, niču nove mahale, razvijaju se zanati. Već 1785. godine  u Gradačcu ima 111 muslimanskih kuća, da bi već oko 1850. godine imao 350 kuća i posadu na tvrđavi sa oko 300 vojnika. U Gradačcu su tada već postojale mahale: Svirac, Čaršija, Kala, Bukva, Bagdale, Ciganluk, i Varoš.

Da li je Gradačac polovinom 19. stoljeća imao četiri džamije, kako tvrdi Traljić, ili pet pa i šest džamija, ostaje da to razmotrimo u narednom tekstu. Po jednoj zabilješci iz 1711. godine, pominje se džamija u tvrđavi koja se zvala Mehmed- hanova džamija. Iz te zabilješke vidljivo je da je ta džamija dobila gedik timar u nahiji Soko, Gračanički kadiluk. Znači ova džamija je mogla biti sagrađena i prije 1711. godine, ali nikako prije 1701. Zašto je prihod za održavanje ove džamije bio obezbijeđen iz nahije Sokol i to iz sela Zelinja Donja i Zelinja Gornja. To se može objasniti time, da su ova dva sela, zajedno sa selima Međiđa Gornja i Donja pripadala tada nahiji Sokol, a tek će kasnije pripasti Gradačačkoj nahiji, odnosno kapetaniji.

Prvi hatib ove džamije bio je ef. Mehmed halifa (prezime nepoznato, mada je mogao poticati i iz porodice Tufekčića, koji će kasnije biti imami u ovoj džamiji.) Poslije ef. Mehmeda dužnost u ovoj džamiji preuzeo je ef. Hasan halifa 1726./27. godine. Godine 1803./04. imam i hatib u ovoj džamiji bio je ef. Husein sin Mustafe, sa timarlijom Ibrahimom, koji su imali i dalje timare u Zelinji Donjoj i Zelinji Gornjoj, Danas Srednjoj.

Nasilan prestanak rada Tvrđavske džamije

Sudbina i kraj tvrđavske džamije bio je vrlo dramatičan i protivan svakoj vjerskoj toleranciji među različitim vjerskim pripadnostima naroda koji su živjeli na ovom području. Traljićeva tvrdnja da je Gradačac polovinom 19. stoljeća imao samo četiri džamije ne stoji, jer je u to vrijeme radila i tvrđavska džamija. Kako smo već istakli tvrđavska džamija, nakon okupacije BiH od strane Austro-Ugarske 1878. godine prestala je sa radom, kao najstarija gradačačka džamija iz 1711. godine. Do tog vremena bila je u potpunoj funkciji i služila je za obavljanje vjerskih dužnosti posade u tvrđavi, kao i jednom broju vjernika koji su svoje kuće imali neposredno uz kompleks starog grada – Gradine.

Godine 1878. na tvrđavu dolazi austro-ugarska vojska, koja za stalno zaposjeda kulu Husein-kapetana. Pošto su se pred veče zatvarale gradske kapije-karaule, vjernici iz čaršije nisu mogli ulaziti u stari grad, pa prema tome ni u džamiju. Inače, džamija nije bila tako ni mala, jer prema nekim izjavama iz tog perioda, u toj džamiji moglo je da klanja oko 300 ljudi istovremeno. Džamija je bila ozidana od kvalitetnog tesanog kamena, a jedino su krov i munara bili od drveta. Džamija je nosila kako smo istakli, ime: Sultan Fatih Mehmedova.

Pošto je prinudno prestala da radi, počinje postepeno njeno propadanje. Okupatorska vojska koristi drvene dijelove krova i munare i unutrašnji drveni enterijer, za loženje peći radi grijanja, tako da je vrlo brzo ostao samo kostur od kamena, koji će se koristiti za izgradnju raznih objekata. O tome piše i Franjo Kristić: „Najveće građevinske radove poduzeo je domaći sin fra Ilija Čavarević koji je s prekidom bio župnik u Tramošnici 21 godinu. Fra Ilija je, dobivši dozvolu od austrijskih vlasti 1888. otpočeo smiono gradnju nove velike crkve u novogotskom stilu. Zidovi crkve i temelji bili su od masivnog kamena koji su Tramošnjani dozvolom austrijske vlasti dovozili sa zidina tvrđave u Gradačcu. Iste godine crkva je bila pokrivena, a slijedeće 1889. blagoslovljena i stavljena u djelimičnu upotrebu“.

Gradačačani se nisu mirili sa činjenicom da toj džamiji prijeti potpuno rušenje, pa su u nekoliko navrata podnosili zahtjeve da im se dozvoli njena opravka i omogući njeno funkcioniranje. Tako je 19. maja 1892. godine posebna komisija iz Gradačca u sastavu: Sulejman-beg Ibrahimbegović, H. Nazif Sarajlić, H. Muhamed Gluhić i Osman H. Muhamedović iz Ka´la mahale iz Gradačca, otputovala u Sarajevo u Zemaljsku vakufsku komisiju, kojom prilikom su podnijeli molbu u vezi sa tom džamijom. Evo sadržaja te molbe:

„Pošto u našoj mahali postoji sultan Fatih Mehmedova džamija, koja je od okupacije sasvim oharabila, da se već u istoj ne klanja 13-14 godina, a naša je mahala sasma velika i ima otprilike 300 muh. kuća, koji moraju po drugim džamijama razilaziti se, tako da je skoro naš džemat i ime svoje izgubio, to molimo da nam ta slav. Komisija dozvoli da rečenu džamiju popravimo i održimo.

Za popravak što treba troška mi mahaljani obavezujemo se što ne mogne od suviška iste džamije dostatno biti, da namirimo.

Suvišak ove džamije je paušal koji vlada daje za desetinu dvije japte i to za selo Gornju i Donju Zelinju, koja je desetinu već za otomanske vlade paušalirano sa 2000 groša na godinu, koji je paušal sve do okupacije uzimat, a od okupacije na ovamo obustavljen, pošto je bila i džamija zatvorena.

Isto i sada molimo i da se ovaj paušal isposluje kod visoke zemaljske vlade pa za isti da se džamija popravi i da se tome mogne imamsku i mujezinsku  (službu) potčitavati“

Molbu su potvrdili pečatima :

Sulejmanbeg Ibrahimbegović, H. Nazif Sarajlić, H. Muhamed Gluhić, i Osman H. Muhamedović“.

Istom prilkom komisija u istom sastavu podnosi i drugu molbu, kojom traži da se kao zastupnik malodobnog imama Hafiz Osmana Sadikovića imenuje imam M. Ahmed Tufekčić, koji je tu dužnost i do okupacije obavljao.

Borba za opravku džamije i nastavak njenog rada

Situacija u vezi sa zahtjevom za opravku tvrđavske džamije se razvijala nepovoljno za Gradačačane.To najbolje vidimo iz jednog zapisnika koji je sačinjen kod Kotarskog vakufskog povjerenstva u Gradačcu u vezi sa tom džamijom.Taj zapisnik sačinjen je 7. jula 1908. godine pred predsjednikom Ali Rizom ef. Prohićem i perovođom (zapisničarem) Karabdićem.

Izjavu u zapisnik dao je:

Hafiz Mustafa ef. Imamović, imam džamije Huseinije i član Vakufskog poglavarstva u Gradačcu uz prisustvo Muharem-age Idrizovića i Huseina Haseljića.

Arhiv BH – Zapisnik

Ali Riza ef. Prohić, predsjednik Šerijatskog suda u Gradačcu

Suština zabilješke iz ovoga zapisnika, kojeg je izdiktirao Hafiz ef. Imamović je slijedeća:

Gornju izjavu potvrdili su prisutni starosjedioci gradskog džemata Muharem-aga Idrizović i Husein Haseljić, da je sve tačno kako je naveo Hafiz Imamović – efendija. Jedino Muharem-aga je dodao u Zapisnik, da on ne zna da je kamen dovlačen za novu džamiju, ali zna da je odvožen sa tvrđave. Zapisnik je potvrdio Ali Riza Prohić u ime Kotarskog vakufskog povjerenstva. Inače, Ali Riza Prohić bio je predsjednik šerijatskog suda u Gradačcu, te 1908. godine, a rodom je iz Gračanice.

          Iz prednjeg se može izvući nekoliko zaključaka: prvo da je postojala tvrđavska džamija o kojoj nema nikakvih tragova u Gradačcu, te da je sagrađena oko 1711. i da njeno korištenje pada u vrijeme početka rada Gradačačke kapetanije, ili koju godinu ranije: drugo, da je ta džamija funkcionirala sve do 1878. godine, kada je prestala sa radom, onemogućavanjem korištenja od strane austro-ugarske vojne posade. Od tada počelo je i njeno propadanje: te , da je kamen sa tvrđave upotrebljavan za izgradnju katoličke crkve u Gradačcu i Tramošnici, kao i za izgradnju drugih objekata, i četvrto: da je u nedostatku te džamije izgrađena nova ili Reuf-begova džamija.

          Historičar, Husnija Kamberović, napisao je vrijedan rad o ovoj džamiji pod naslovom: „Sudbina džamije u gradačačkoj tvrđavi i pokušaj njene obnove 1891.-1909. godine“.On je u sažetku svog šireg rada naveo: „Koncem 19. stoljeća grupa muslimana Gradačca pokrenula je akciju  za obnovu džamije koja je u doba osmanske vladavine postojala u gradačačkoj tvrđavi. Radi se o najstarijoj gradačačkoj džamiji, koja je kao vjerski objekat služila uglavnom za potrebe tvrđavske posade, ali se njome služio i dio mahale smještene oko tvrđave. Već koncem osmanske vladavine ova džamija je bila zapuštena i nalazila se u lošem stanju, da bi 1878. godine, zaposjedanjem tvrđave od strane austrougarske vojske definitivno prestala služiti svojoj svrsi. Drveni dijelovi džamije  (munara, krov, prozori, vrata) ili su propali zbog kiše i vlage, ili su ih austrougarski vojnici izložili, dok su kameni dijelovi djelimično iskorišteni  za gradnju nove ili Reuf-begove džamije, koja je prije toga postojala kao mesdžid, a djelimično za neke druge građevine. Od 1891. traju pokušaji  da se obnovi tvrđavska džamija, ali je Zemaljska vlada sredinom 1909. odbacila svaku mogućnost njene obnove“.

          Mislimo da je ovim dat odgovor na najvažnija pitanja o sudbini tvrđavske džamije, ali ipak, ostalo je jedno pitanje otvoreno, a to je gdje je bila uža lokacija te džamije. Kompleks staroga grada-utvrđenja opasan je bedemima u jednom širem prostoru sa ulaznim karaulama-kapijama. Zidovi oko tvrđave spuštali su se sve do južnog dijela medrese Muradije , gdje je bila ulazna kula, nedaloko ispred sadašnje gradske kafane. U tvrđavi su postojale dvije kule na jugoistočnoj strani konaka, koje su bile pokrivene. Prema tome, s obzirom na vrlo skučeni prostor oko konaka, tu nije mogla biti džamija. Ona se mogla samo naslanjati na neki od spoljnih zidova tvrđave unutar kompleksa starog grada. Čak ni najstariji Gradačačani, nemaju registrovano u pamćenju ni kao predanje o užoj lokaciji te džamije.

          Nije poznata uža lokacija tvrđavske džamije

          Vjerovatno, kada se budu vršila arheološka istraživanja na ovim prostorima, moći ćemo saznati gdje su bili temelji te džamije. Zanimljiva je i još jedna činjenica, da se na prvim razglednicama starog grada nakon okupacije ne vide nikakvi tragovi te džamije. Međutim, vide se dijelovi zidina tvrđave, neposredno uz konak, da su zidani ciglom To znači je da je početkom 20. stoljeća, još za vrijeme Austro-Ugarske, skidan kamen sa bedema i korišten za izgradnju raznih objekata, o čemu je bilo riječi, a po odobrenju vlasti Kotara Gradačac. Međutim, po pričanju starijih ljudi, došlo je do reagiranja čelnih ljudi Bošnjaka u Gradačcu, kao i građana, pa je obustavljeno raznošenje kamena sa zidina. Onda je na mjesta odakle je uzet kamen, postavljena cigla, što je svakako nanijelo štetu autentičnom izgledu Gradine, kako je narod Gradačca naziva. Tada je vjerovatno bila skoro porušena zapadna kapija-karaula, koja je šezdesetih godina prošlog stoljeća obnovljena. U Tuzlanskom arhivu postoji nekoliko berata, koji se odnose na tvrđavsku džamiju, te o licima koja se postavljaju za imame u toj džamiji. Tako u beratu iz 1837. godine piše o tome kako se umjesto umrlog Huseina, sina Omera, za imama džamije postavlja Hafiz Ahmed, sin Hadži Osmana. Beratom iz 1847. godine, vrši se obnavljanje postavljenja Hafiza Ahmeda za imama tvrđavske džamije. Ovaj berat je obnovljen zbog promjena na prijestolju u Osmanskoj državi. Takođe postoji berat iz 1873. godine kojim se Hafiz Ahmed sin Osmana postavlja za imama te džamije. Navedeni berati se vjerovatno odnose na Haži Hafiz Ahmeda  Mulaibrahimovića – zvanog Svirac, koji je umro 1883. godine. Ali prije navedenog hafiza u tvrđavskoj džamiji je bio imam Husein sin Omera, pa bi se ti berati mogli odnositi i na Mula Ahmeda Tufekčića, koji je bio imam u tvrđavskoj džamiji do 1878. godine. Prema raspoloživim arhivskim izvorima, ipak ostaje otvoreno pitanje o kom se hafizu radi. Jer u prošlosti, kod sastavljanja raznih dokumenata, često je bilo dovoljno pisati ime i ime oca, a prezimena koja završavaju na –ić, pojavit će se u  18. i 19. stoljeću. Konačno jednim beratom iz 1814. godine, koji se nalazi u tuzlanskoj arhivi, gradačački muftija Hadži Hafiz Ahmed, sin Osmana postavlja se za turbedara „Revdai mutahhere“ turbeta u Medini. Koliko je ovaj Hafiz tamo ostao nije poznato. Ali pošto je riječ o istom Ahmedu u džamiji na tvrđavi, a koji je bio muftija, onda dilema da se radi o Tufekčiću ili Mulaibrahimoviću otpada, jer je samo Mulaibrahimović bio gradačački muftija.

Incijativa za obnovu porušene Tvrđavske džamije

          Incijativa za obnovu Tvrđavske džamije kao prve džamije podignute u Gradačcu, prije 300 godina neosporno je hvale vrijedna, jer je ta džamija bila dio ambijenta Tvrđave u Gradačcu od prvih dana obnove i izgradnje Gradine kao utvrde i svih drugih objekata koji su izgrađeni bilo krajem XVII stoljeća ili kasnije. Tu svakako spada i ulazna kula koja se nalazila na prostoru ispred Gradske kafane, blizu jugoistočnog dijela medrese Muradije (koju je sagradio Murat-kapetan Gradaščević i koji je u to vrijeme bio na čelu Gradačačke kapetanije.).

Mr. sc. Esad Sarajlić